Anna Mae Aquash
(1945-1976)

Nauczycielka i działaczka Indian Mikmak. Urodziła się i wychowywała w rezerwacie Shubenacadie w prowincji Nowa Szkocja, w jednym z najbiedniejszych wówczas osiedli indiańskich w Kanadzie. Jej matka, Mary Ellen Pictou imała się różnych zajęć, by wyżywić Annę i jej dwie starsze siostry, Rebekę i Mary. Ojciec Anny, Francis Thomas Levi był najlepszym skrzypkiem w okolicy.
Na początku lat sześćdziesiątych, jak wielu innych Mikmaków, Anna opuściła rezerwat i przeniosła się do Bostonu, gdzie otrzymała pracę i szybko zaczęła się uczyć życia w mieście, zaskoczona kontrastem pomiędzy nędzą rezerwatu a przepychem życia białych Bostończyków. Urodziła dwie córki, Denise i Deborah, i wyszła za mąż za Jake'a Maloneya, Indianina Mikmak i nauczyciela karate. Jednak po paru latach małżeństwo się rozpadło.
W tym samym czasie Anna zaczęła zwracać większą uwagę na status tzw. miejskich Indian, czyli mieszkających w najbiedniejszych dzielnicach wielkich miast. Błahy z pozoru incydent przed barem w Bostonie, kiedy biały mężczyzna pobił Indiankę, a przybyła na miejsce policja zaaresztowała ofiarę zamiast napastnika, skierował Annę na drogę walki o równe prawa dla Indian, której pozostała wierna aż do śmierci. W Dniu Dziękczynienia 1970 roku wzięła udział w pokazowej demonstracji na replice statku Mayflower, na którym przypłynęli do Ameryki pierwsi osiedleńcy. Tu po raz pierwszy zetknęła się z Ruchem Indian Amerykańskich (AIM) i Russellem Meansem - jednym z jego liderów.
Jesienią tego samego roku Anna zaczęła pracować w centrum kultury i nauki indiańskiej koło Bar Harbor w stanie Maine, utworzonym przez grupę Indian Penobscot, Passamaquoddy i Mikmak i dotowanym przez rządy amerykański i kanadyjski. Celem programu "Nauczanie i studiowanie w szkolnictwie wielokulturowym" (TRIBE) było pokazanie, że indiańscy studenci, którzy porzucili szkołę mogą uczyć się, osiągając dobre wyniki, w środowisku utrzymującym ich poczucie dumy z własnej kultury i dziedzictwa. Anna Mae była jedną z dziesięciu nauczycieli i wykładała sztuki piękne: rękodzieło, muzykę i taniec. Z grupą młodzieżową przerabiała podstawowe podręczniki, omawiając i wyjaśniając zafałszowania historycznej roli, jaką przypisuje się Indianom. Praca ta była dla Anny spełnieniem marzeń, razem z innymi wykładowcami szukała sposobów wykształcenia pozytywnej motywacji i dumy w indiańskiej młodzieży.
W tym czasie Anna uzyskała miano osoby, której zależy na szybkich zmianach. Niestety, wiosną 1971 roku rząd i prywatni fundatorzy postanowili wstrzymać dotację i program został przerwany. Już we wrześniu Anna zaangażowała się w nowym ośrodku wychowawczym w Boston's Wheelock College. Najchętniej zajmowała się dziećmi, do których nigdy nie traciła cierpliwości. Przynosiła indiańskie kostiumy, rekwizyty i zdjęcia, piekła indiański chleb i uczyła historii, pisała piosenki i uczyła ich najmłodszych. Razem ze swym nowym partnerem, Nogeeshikiem, artystą Chippewa z Ontario, zaczęła pracować nad programem zatrudnienia dla Indian z Bostonu i okolic. Udało jej się znaleźć pracę dla wielu Indian w fabryce General Motors, gdzie sama przepracowała kilka tygodni na linii montażowej.
W listopadzie 1972 roku razem z grupą bostońskich Indian dołączyła do karawany Szlakiem Złamanych Traktatów, która zakończyła się okupacją Biura do Spraw Indian w Waszyngtonie. Kiedy w marcu 1973 roku usłyszała o powstaniu w Wounded Knee, Anna i Nogeeshik postanowili tam dotrzeć. Nie przestała wierzyć w sens systematycznej pracy we wspólnocie, ale w tym czasie czuła potrzebę bardziej zdecydowanych form protestu, mogących przynieść szybkie, znaczące zmiany. Na początku kwietnia 1973 roku przedarła się do rezerwatu i po paru dniach wzięła tam ślub z Nogeeshikiem. Wydarzenie to symbolizowało powrót do tradycyjnych wartości i kładło nacisk na znaczenie roli indiańskiej duchowości w tworzeniu więzi między obrońcami. Ceremonia ślubna odbyła się w dzień po tym, jak pewna młoda kobieta Siuksów urodziła dziecko w okupowanym kościele, co dodatkowo jeszcze symbolizowało ufność i nadzieję na odrodzenie się Niepodległego Narodu Oglalów (ION). Anna Mae i jej mąż spędzili w Wounded Knee około miesiąca i opuścili osiedle jeszcze przed zakończeniem okupacji 8 maja 1973 roku. Jej pobyt w Wounded Knee spowodował, że uznano ją za działaczkę o prawa Indian, a także osobę sympatyzującą z AIM, organizacją będącą wówczas na liście FBI i objętą specjalnym programem inwigilacji.
Po powrocie do Bostonu, Anna i Nogeeshik próbowali założyć szkołę przetrwania AIM dla indiańskich dzieci, którym nie wiodło się w szkołach państwowych. Nie udało im się jednak zgromadzić odpowiednich funduszy i jesienią 1973 roku przenieśli się do Ottawy, gdzie przygotowywali eksponaty współczesnej sztuki indiańskiej, które zostały wystawione w Centrum Sztuki w Ottawie, w maju 1974 roku.
W tym samym roku Anna przeprowadziła się do St. Paul, gdzie zaangażowała się w prace lokalnego biura AIM, obsługującego proces Russella Meansa i Dennisa Banksa, oskarżonych po powstaniu w Wounded Knee. Latem nawiązała bliższą współpracę z Banksem i jego młodą żoną, Kamook. Była jedną z założycieli filii AIM na Zachodnim Wybrzeżu.
W tym czasie rozstała się z Nogeeshikiem. Utraciła też obie córki, które pozostały z ojcem, Jake'iem Maloneyem. W następnych miesiącach uczestniczyła we wszystkich głównych akcjach AIM, takich jak zajęcie klasztoru Gresham w rezerwacie Menominee, organizacja koncertu dobroczynnego na rzecz szkół przetrwania AIM, w którym wystapili m.in. Kriss Kristofferson, Floyd Red Crow Westerman, Rita Coolidge i Buffy St. Marie. Od wiosny 1975 roku skupiała się głównie na programach edukacyjnych dla szkół przetrwania AIM. Powstanie tych szkół było jednym z najbardziej pozytywnych osiagnięć Ruchu. W tym czasie Anna Mae była szeroko znana i cieszyła się dużym szacunkiem wśród tubylczych aktywistów. Na własną rękę usiłowała kreować nowe kadry kierownicze, aby Ruch nie opierał się wyłącznie na kilku przewrażliwionych liderach, takich jak Means, Banks czy bracia Clyde i Vernon Bellecourtowie.
Rezerwat Pine Ridge dużo ucierpiał za powstanie w Wounded Knee, kilkadziesiąt osób wsadzono do więzienia, społeczność tubylcza podzieliła się na dwie antagonizujące strony, prawie codziennie rozlegały się strzały i ginęli ludzie. W czerwcu 1975 roku w obozie Henry'ego Jumping Bulla odbywało się duchowe zebranie Oglalów. W pewnej chwili nadjechał samochód z dwoma agentami FBI i wywiązała się strzelanina, w wyniku której zginął jeden Indianin, Joe Stuntz, i obaj agenci, Ronald Williams i Jack Coler. Anny nie było wtedy w Pine Ridge, ale mimo to agenci, którzy w następnych dniach przeszukiwali rezerwat, nieustannie o nią pytali. Podejrzewano, że zna nazwiska zabójców obu agentów. Aresztowano ją we wrześniu 1975 roku, ale po paru dniach zwolniono za kaucją. Już wtedy czuła, że dzieje się coś złego, a po przesłuchaniu wiedziała, że zostało jej niewiele życia. Z kolei w szeregach AIM podejrzewano Annę, że jest tajną agentką FBI, podobnie jak zdekonspirowany później Douglass Durham.
Nie wiadomo co się działo z Anną Mae od grudnia 1975 do lutego następnego roku. 24 lutego 1976 roku, hodowca bydła Roger Amiotte znalazł na swej farmie zamarznięte ciało kobiety. Szczegółowa sekcja zwłok wykazała, że kobieta ta nazywała się Anna Mae Aquash i została zamordowana strzałem w tył głowy.
12 marca 1976 roku w rezerwacie Pine Ridge odbył się tradycyjny pogrzeb Anny Mae Aquash. Starcy Siuksów powiadają, że gdy chowa się ofiary morderstwa, zawsze wieje porywisty wiatr.
Marek Maciołek

Johanna Brand, The Life and Death of Anna Mae Aquash, James Lorimer & Company, Publishers, Toronto 1978.
przedruk za: Aleksander Sudak, Leksykon 300 najsłynniejszych Indian, Wydawnictwo Akcydens, Poznań 1995, ss. 233-234.


Zob. także
4Erin Anderssen, Tajemnica śmierci kobiety-wojownika
4Marek Nowocień, Sprawiedliwość dla Anny Mae?
4Beata Skwarska, Anna Mae ofiarą ...AIM?